[Chú giải] [Tìm chữ]

Trăm năm trong cõi người ta,
Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau.
Trải qua một cuộc bể dâu,
Những điều trông thấy đà đau đớn lòng.
Lạ gì bỉ sắc tư phong,
Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen.

Cảo thơm lần giở trước đèn,
Phong tình cố lục còn truyền sử xanh.
Rằng: Năm Gia Tĩnh triều Minh,
Bốn phương phẳng lặng hai kinh vững vàng.
Có nhà viên ngoại họ Vương,
Gia tư nghĩ cũng thường thường bậc trung.

---

Chú giải

---

(0001) trăm năm: chỉ đời người (thường sống được khoảng một trăm năm).
(0002) tài mệnh: Cổ lai tài mệnh lưỡng tương phương 古來才命兩相妨 (Đường 唐, Lí Thương Ẩn 李商隱, Hữu cảm 有感) Xưa nay tài và mệnh xung khắc nhau. Ý nói có tài hơn người thì phần mệnh phải kém.
(0003) bể dâu: biển xanh biến thành ruộng dâu, ý nói việc đời biến đổi rất nhiều. Thần tiên truyện 神仙傳: Ma Cô tự thuyết vân: Tiếp thị dĩ lai, dĩ kiến đông hải tam vi tang điền 麻姑自說雲: 接侍以來, 已見東海三為桑田 Ma Cô nói rằng: Cho đến nay đã thấy biển đông ba lần hóa ra ruộng dâu.
(0005) bỉ sắc tư phong: phong vu bỉ sắc vu thử 豐于彼嗇于此 (luật tạo hóa) hơn cái này thì kém cái kia.
(0006) quen thói: trời xanh quen thói má hồng đánh ghen. Do câu: thiên đố hồng nhan 天妒紅顏 trời ganh ghét với người đẹp. Chữ Nôm khắc ở đây đọc là "quen với". Nhưng tạm ghi âm Quốc Ngữ là "quen thói" theo nhiều bản Nôm phổ biến khác.
(0008) cảo thơm: pho sách hay, do chữ phương cảo 芳稿.
(0009) phong tình cố lục: 風情固錄 sách cũ chép về tình yêu trai gái.
(0009) sử xanh: ngày xưa, chưa có giấy, dùng thẻ tre để viết hoặc ghi chép sử, gọi là thanh sử 青史.
(0010) Gia Tĩnh: 嘉靖 Niên hiệu vua Thế Tông nhà Minh (1522-1566).
(0011) hai kinh: chỉ Bắc Kinh và Nam Kinh (nhà Minh).
(0012) viên ngoại: 員外 tiếng dùng ở Trung Quốc ngày xưa để gọi những nhà khá giả.
(0012) bậc trung: gia kế thường thường, không dồi dào cũng không túng kém.

Một trai con thứ rốt lòng,
Vương Quan là chữ nối dòng nho gia.
Đầu lòng hai ả tố nga,
Thúy Kiều là chị em là Thúy Vân.
Mai cốt cách tuyết tinh thần,
Một người một vẻ mười phân vẹn mười.

Vân xem trang trọng khác vời,
Khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang.
Hoa cười ngọc thốt đoan trang,
Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da.
Kiều càng sắc sảo mặn mà,
So bề tài sắc lại là phần hơn.

---

Chú giải

---

(0014) nho gia: 儒家 nhà có học thức.
(0015) Tố Nga: 素娥 là vợ Hậu Nghệ 后羿, uống trộm thuốc trường sinh bất tử của chồng, bay lên cung trăng thành tiên. Còn gọi là Thường Nga 嫦娥, Hằng Nga 姮娥. Đây chỉ người con gái đẹp.
(0017) mai cốt cách: 梅骨格 vóc người mềm mại dong dỏng như cành mai.
(0017) tuyết tinh thần: 雪精神 tinh thần trong trắng như tuyết.
(0020) khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang: diện như mãn nguyệt, mi nhược ngọa tàm 面如滿月, 眉若臥蠶 mặt như trăng tròn, lông mi như con tằm nằm ngang. Theo tướng pháp đó là hai tướng tốt cho phụ nữ: gia đạo hưng vượng và sinh quý tử.
(0021) ngọc thốt: thốt nghĩa là nói. Tục ngữ: Biết thì thưa thốt, không biết dựa cột mà nghe.
(0022) mây thua nước tóc: tóc mượt hơn cả mây. Chẩn phát như vân 鬒髮如雲 (Thi Kinh, Dung Phong, Quân tử giai lão 君子偕老) Tóc đen rậm mượt như mây.
(0022) tuyết nhường màu da: cơ phu nhược băng tuyết, xước ước nhược xử tử 肌膚若冰雪, 綽約若處子 (Trang Tử, Tiêu dao du 逍遙遊) da thịt như băng tuyết, mềm mại xinh đẹp như gái chưa chồng (Nhượng Tống dịch, xem: Nam Hoa Kinh).

Làn thu thủy nét xuân sơn,
Hoa ghen thua thắm liễu hờn kém xanh.
Một hai nghiêng nước nghiêng thành,
Sắc đành đòi một tài đành họa hai.
Thông minh vốn sẵn tính trời,
Pha nghề thi họa đủ mùi ca ngâm.

Cung thương làu bậc ngũ âm,
Nghề riêng ăn đứt hồ cầm một trương.
Khúc nhà tay lựa nên chương,
Một thiên Bạc mệnh lại càng não nhân.
Phong lưu rất mực hồng quần,
Xuân xanh xấp xỉ tới tuần cập kê.

---

Chú giải

---

(0025) làn thu thủy nét xuân sơn: nhãn như thu thủy, mi tự xuân sơn 眼如秋水, 眉似春山 mắt trong như nước mùa thu, lông mày phơn phơn như núi mùa xuân. Ghi chú: chữ Nôm ghi âm "nét" trong bản khắc này chính là chữ "thấp" 濕. Nhưng khó giải nghĩa "thấp" là gì, nên tạm ghi âm Quốc ngữ là "nét" theo nhiều bản Nôm khác.
(0026) hoa ghen thua thắm: phù dung như diện liễu như mi 芙蓉如面柳如眉 (Bạch Cư Dị 白居易, Trường hận ca 長恨歌) mặt như hoa phù dung, mày như lá liễu.
(0027) một hai: chữ Nôm ở đây khắc là "một đôi". Nhưng tạm ghi đọc "một hai" theo bản Quốc ngữ của Bùi Kỷ & Trần Trọng Kim (sát nghĩa hơn với giải thích sau đây).
(0027) nghiêng nước nghiêng thành: Lí Diên Niên ca rằng: Bắc phương hữu giai nhân, tuyệt thế nhi độc lập, nhất cố khuynh nhân thành, tái cố khuynh nhân quốc 北方有佳人, 絕世而獨立, 一顧傾人城, 再顧傾人國 (Hán thư, Ngoại thích truyện thượng, Hiếu Vũ Lí phu nhân 孝武李夫人) Phương Bắc có người đẹp, một đời không ai bằng, ngoảnh lại nhìn một lần nghiêng thành người, ngoảnh lại nhìn lần thứ hai nghiêng nước người. Ý nói sắc đẹp tuyệt thế có thể làm cho người ta say mê đến nỗi mất thành mất nước.
(0028) đòi một ... họa hai: sắc đẹp như Thúy Kiều chỉ có một, tài năng như nàng may ra có được người thứ hai.
(0031) ngũ âm: 五音 năm âm trong nhạc bộ (cung, thương, giốc, chủy, vũ 宮, 商, 角, 徵, 羽).
(0032) hồ cầm: 胡琴 tên một nhạc khí cổ, đến từ các dân tộc phương bắc và tây bắc Trung Quốc, bắt đầu từ thời Tống, Nguyên. Có khi còn gọi là đàn tì bà.
(0034) bạc mệnh: số mạng mỏng manh, nghĩa là không tốt. Tô Thức 蘇軾: Tự cổ giai nhân đa bạc mệnh 自古佳人多薄命 (Bạc mệnh giai nhân 薄命佳人) Từ xưa những người đẹp phần nhiều có số phận mỏng manh. Thúy Kiều tự soạn ra một bài nhạc đặt tên là thiên Bạc mệnh.
(0034) não nhân: làm cho não lòng người nghe nhạc.
(0035) hồng quần: 紅裙 quần màu đỏ, chỉ con gái đẹp.
(0036) cập kê: 及笄 cài trâm. Con gái bên Trung Quốc thời xưa đầy mười lăm tuổi thì búi tóc cài trâm, tức là tới tuổi thành niên. Về sau gọi con gái đủ tuổi lấy chồng là cập kê.

Êm đềm trướng rủ màn che,
Tường đông ong bướm đi về mặc ai.
Ngày xuân con én đưa thoi,
Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi.
Cỏ non xanh tận chân trời,
Cành lê trắng điểm một vài bông hoa.

Thanh minh trong tiết tháng ba,
Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh.
Gần xa nô nức yến anh,
Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân.
Dập dìu tài tử giai nhân,
Ngựa xe như nước áo quần như nêm.


photo 2018 lvt@huediepchi

---

Chú giải

---

(0037) êm đềm: theo mặt chữ Nôm ở đây đọc là "êm niềm" có phần đúng âm hơn, vì thành phần bên mặt của chữ Nôm thứ hai là chữ "niệm" 念. Nhưng tạm ghi âm Quốc Ngữ là "êm đềm" theo nhiều bản Nôm khác quen thuộc xưa nay.
(0038) tường đông: tường phía đông, mượn chỉ hàng xóm, láng giềng. Du đông gia tường nhi lâu kì xử tử 踰東家牆而摟其處子 (Mạnh Tử 孟子, Cáo tử chương cú hạ 告子章句下) Trèo qua tường nhà hàng xóm ôm ấp con gái người ta.
(0039) ngày xuân: chữ Nôm khắc ở đây đọc là "tiết vừa". Nhưng tạm ghi là "ngày xuân" theo nhiều bản Nôm phổ biến khác.
(0039) đưa thoi: nhật nguyệt như thoa 日月如梭 ngày tháng như thoi đưa.
(0040) thiều quang: 韶光 quang cảnh đẹp. Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi ý nói: trong ba tháng mùa xuân, hơn hai tháng đã qua rồi.
(0041) cỏ non xanh tận chân trời: phương thảo bích liên thiên 芳草碧連天.
(0043) thanh minh: 清明 là một tiết tháng ba âm lịch mùa xuân. Cũng gọi là tảo mộ tiết 掃墓節 hay đạp thanh tiết 踏青節. Tục bên Tàu ngày xưa vào tiết thanh minh người ta giẫm chân lên cỏ xanh, đi viếng mộ quét tước.
(0044) đạp thanh: 踏青 xem chú thích thanh minh 清明 0037-0048.
(0045) yến anh: 燕鸚 từng đàn từng lũ như chim én, chim anh.
(0046) tài tử giai nhân: 才子佳人 trai tài gái sắc, chỉ chung trai gái đông đảo đi chơi xuân.

Ngổn ngang gò đống kéo lên,
Thoi vàng vó rắc tro tiền giấy bay.
Tà tà bóng ngả về tây,
Chị em thơ thẩn dan tay ra về.
Bước dần theo ngọn tiểu khê,
Lần xem phong cảnh có bề thanh thanh.

Nao nao dòng nước uốn quanh,
Dịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc ngang.
Sè sè nấm đất bên đàng,
Dàu dàu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh.
Rằng: Sao trong tiết thanh minh,
Mà đây hương khói vắng tanh thế mà.

---

Chú giải

---

(0050) vàng vó: ở vùng Nghệ Tĩnh gọi vàng hồ là vàng vó (theo Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim).
(0050) tiền giấy: tiền giả bằng giấy, dùng làm đồ mả.
(0053) tiểu khê: 小溪 khe nước nhỏ.
(0059) thanh minh: xem chú thích thanh minh 0037-0048.

Vương Quan mới dẫn gần xa:
Ðạm Tiên nàng ấy xưa là ca nhi.
Nổi danh tài sắc một thì,
Xôn xao ngoài cửa kém gì yến anh.
Kiếp hồng nhan có mong manh,
Nửa chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương.

Có người khách ở viễn phương,
Xa nghe cũng nức tiếng nàng tìm chơi.
Thuyền tình vừa ghé đến nơi,
Thì đà trâm gãy bình rơi bao giờ.
Buồng không lặng ngắt như tờ,
Dấu xe ngựa đã rêu lờ mờ xanh.

---

Chú giải

---

(0062) ca nhi: 歌兒 con hát.
(0063) tài sắc: 才色 tài hoa và sắc đẹp.
(0064) yến anh: 燕鸚 xem chú thích yến anh 0037-0048.
(0065) hồng nhan: 紅顏 má hồng, chỉ người đẹp.
(0066) nửa chừng xuân: giữa khi còn trẻ tuổi.
(0066) thiên hương: thiên hương nhất chi 天香一枝 một cành hoa thơm của trời. Ý nói người đàn bà đẹp.
(0067) viễn phương: 遠方 phương xa.
(0070) trâm gãy bình rơi: bình trầm trâm chiết 瓶沉簪折 bình chìm trâm gãy.

Khóc than khôn xiết sự tình,
Khéo vô duyên bấy là mình với ta.
Ðã không duyên trước chăng mà,
Thì chi chút ước gọi là duyên sau.
Sắm sanh nếp tử xe châu,
Vùi nông một nấm mặc dầu cỏ hoa.

Trải bao thỏ lặn ác tà,
Ấy mồ vô chủ ai mà viếng thăm.
Lòng đâu sẵn món thương tâm,
Thoắt nghe Kiều đã đầm đầm châu sa:
Ðau đớn thay phận đàn bà,
Lời là phận bạc cũng là lời chung.

---

Chú giải

---

(0077) nếp tử: tức áo quan. Gỗ cây tử dùng làm áo quan.
(0077) xe châu: châu xa 珠車 xe trang hoàng hoa mĩ. Đây chỉ xe tang.
(0078) vùi nông: chôn xong rồi bỏ đó.
(0079) thỏ lặn: trăng lặn. Tương truyền trên mặt trăng có con thỏ trắng, nên gọi ngọc thố 玉兔 là mặt trăng.
(0079) ác tà: mặt trời chiều. Tương truyền trên mặt trời có con quạ (còn gọi là con ác) ba chân, nên gọi kim ô 金烏 (ác vàng) là mặt trời.
(0082) châu sa: giọt nước mắt chảy xuống. Theo sách Sưu thần kí 搜神記, ở ngoài bể Nam Hải, có người sống trong nước như cá gọi là giao nhân 鮫人, khi khóc những giọt nước mắt rớt ra hóa thành ngọc châu.

Phũ phàng chi bấy hóa công,
Ngày xanh mòn mỏi má hồng phôi pha.
Sống làm vợ khắp người ta,
Khéo thay thác xuống làm ma không chồng.
Nào người phượng chạ loan chung,
Nào người tích lục tham hồng là ai?

Ðã không kẻ đoái người hoài,
Sẵn đây ta kiếm một vài nén hương.
Gọi là gặp gỡ giữa đường,
Họa là người dưới suối vàng biết cho.
Lầm rầm khấn vái nhỏ to,
Sụp ngồi bả cỏ trước mồ bước ra.

---

Chú giải

---

(0085) hóa công: 化工 thợ tạo hóa, chỉ ông trời có thể biến hóa muôn vật. Thiên địa vi lô hề, tạo hóa vi công 夫天地為爐兮, 造化為工 (Giả Nghị 賈誼, Phục điểu phú 鵩鳥賦) Trời đất là lò, tạo hóa là thợ.
(0086) ngày xanh: thời tuổi trẻ, bởi chữ thanh xuân 青春.
(0086) má hồng: chỉ người đẹp, bởi chữ hồng nhan 紅顏.
(0087) làm vợ khắp người ta: sinh tố vạn nhân thê, tử thị vô phu quỷ 生做萬人妻, 死是無夫鬼 (Thanh Tâm Tài Nhân, Kim Vân Kiều truyện, Hồi 3) sống làm vợ muôn người, chết làm ma không chồng.
(0089) phượng chạ loan chung: loan 鸞 chỉ chim loan, phượng 鳳 là chim phượng hoàng. Loan trù phượng lữ 鸞儔鳳侶 chỉ nam nữ tình ý khắng khít; thường dùng làm lời chúc tụng vợ chồng mới cưới. Ở đây ý nói về sự gần gũi yêu thương giữa Đạm Tiên và những khách làng chơi.
(0090) tích lục tham hồng: 惜綠貪紅 tiếc màu xanh tham màu đỏ. Chỉ những người chưa có may mắn được gặp gỡ thân gần với Đạm Tiên, như người "khách ở viễn phương" này chẳng hạn.
(0092) ta kiếm: ta tìm kiếm. Ghi chú: Vì trước đó, "chị em thơ thẩn dan tay ra về", và Thúy Kiều không có sẵn nén hương nào trong tay. Bùi Kỷ & Trần Trọng Kim chú giải: Kiếm là để đem dâng, đem lễ, chứ không phải là tìm kiếm.
(0094) suối vàng: bởi chữ hoàng tuyền 黃泉 chỗ ở sau khi chết, tức âm phủ. Thời xưa, có thuyết cho rằng thiên địa huyền hoàng 天地玄黃 là suối ở dưới đất.
(0096) bả cỏ: tục cổ nắm bó cỏ làm lễ viếng mồ.

Một vùng cỏ áy bóng tà,
Gió hiu hiu thổi một và ngọn lau.
Rút trâm sẵn giắt mái đầu,
Vạch da cây vịnh bốn câu ba vần.
Lại càng mê mẩn tâm thần,
Lại càng đứng lặng tần ngần chẳng ra.

Lại càng ủ dột nét hoa,
Sầu tuôn đứt nối châu sa vắn dài.
Vân rằng: Chị cũng nực cười,
Khéo dư nước mắt khóc người đời xưa.
Rằng: Hồng nhan tự nghìn xưa,
Cái điều bạc mệnh có chừa ai đâu.

---

Chú giải

---

(0098) một và: một vài.
(0100) bốn câu ba vần: bài thơ tứ tuyệt.
(0101) tâm thần: 心神 trạng thái tinh thần, tâm tình.
(0102) tần ngần: thẫn thờ.
(0104) châu sa: xem chú thích châu sa 0073-0084.
(0107) hồng nhan: xem chú thích hồng nhan 0061-0072.
(0108) bạc mệnh: xem chú thích bạc mệnh 0025-0036.

Nỗi niềm tưởng đến mà đau,
Thấy người nằm đó biết sau thế nào?
Quan rằng: Chị nói hay sao,
Một điều là một vận vào khó nghe.
Ở đây âm khí nặng nề,
Bóng chiều đã ngả dặm hòe còn xa.

Kiều rằng: Những đấng tài hoa,
Thác là thể phách còn là tinh anh,
Dễ hay tình lại gặp tình,
Chờ xem ắt thấy hiển linh bây giờ.
Một lời nói chửa kịp thưa,
Phút đâu trận gió cuốn cờ đến ngay.

---

Chú giải

---

(0112) vận vào khó nghe: Vương Quan bảo chị đừng nói gở.
(0113) âm khí: hơi khí u ám ảm đạm. Thử nãi hoang mộ, âm khí ngưng trọng, bất nghi cửu tọa, khứ liễu ba 王觀道: 此乃荒墓, 陰氣凝重, 不宜久坐, 去了吧 (Thanh Tâm Tài Nhân, Kim Vân Kiều truyện, Hồi 1) (Vương Quan nói:) Chỗ này là mồ bỏ hoang, hơi khí u ám nặng nề, không nên ở lâu, về đi thôi.
(0114) dặm hòe: hòe 槐 ý nói là "về" (Khang Hi Tự Điển 康熙字典). Nhiều bản Nôm khác ghi là "dặm về".
(0115) tài hoa: 才華 tài năng phát hiện ra ngoài.
(0116) thác là thể phách: Thúy Kiều đạo: Tử giả khu xác, bất tử giả tinh thần, tinh thần thiên cổ do tồn 翠翹道：死者軀殼, 不死者精神, 精神千古猶存 (Thanh Tâm Tài Nhân, Kim Vân Kiều truyện, Hồi 1) Thúy Kiều nói: Thể xác chết, tinh thần không chết, tinh thần nghìn đời vẫn còn.
(0118) hiển linh: 顯靈 dấu hiệu hoặc điềm triệu của quỷ thần hiện ra rõ rệt.
(0120) cuốn cờ: Vương Quan dữ Thúy Vân thậm thị kinh hoảng. Na phong quyển đáo Thúy Kiều thân biên, chu thân tam táp, thúc nhiên nhi tán 王觀與翠雲甚是驚慌. 那風捲到翠翹身邊, 周身三匝, 倏然而散 (Thanh Tâm Tài Nhân, Kim Vân Kiều truyện, Hồi 1) Vương Quan và Thúy Vân hết sức hoảng sợ. Trận gió cuốn đến bên mình Thúy Kiều, xoay quanh ba vòng, rồi vụt tản đi mất.